- گياه‌شناسی
- تاریخچه
- ترکیبات شیمیایی
- ارزش غذایی
- خواص دارویی
- کشت، داشت و برداشت
- فرآورده‌های گزنه
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گیاهان] [سبریجات]
گَزَنه (به انگلیسی: Nettle؛ به آلمانی: Brennnesseln)، با نام علمی «Urtica dioica» گیاهی از تیره گزنه، علفی و پایا با ساقه‌ای منشعب است. ساقه آن راست و چهارگوش بوده و برگ‌های آن پوشیده از کرک‌های گزنده‌ای است[۱].
گزنه تقریباً در سراسر جهان یافت می‌شود. لمس آن باعث احساس سوزش می‌شود، اما دارای خواص دارویی بسیار بالایی است. استعمال خارجی آن در موارد رماتیسم موفقیت‌آمیز بوده است. در مداوای پروستات و سنگ کلیه کاربرد دارد. این گیاه حاوی ماده‌ای به‌نام سکرتین است که بهترین عامل برای به‌کار انداختن غدد ترشحی هاضمه در معده، روده، کبد، لوزالمعده و کیسۀ صفرا است. خاصیت مهم دیگر آن کمک به ساخته‌شدن گلبول‌های سرخ است[٢].
[↑] گياه‌شناسی
گزنه، گیاهی است از شمار «گیاهان گلدار» (Magnoliophyta) با نام علمی «Urtica dioica»، از رده‌ی گیاهی «دولپه‌ای‌ها» (Magnoliopsida)، از راسته‌ی «گل‌سرخ‌سانان» (Rosales) و تیره‌ی «گزنه‌ایان» (Urticaceae).
این گباه، علفی چند ساله دارای ساقه‌های راست به ارتفاع ۵٠ تا ١٠٠ سانتی‌متر و حتی بیشتر که غالباً در اماکن مخروبه، باغ‌ها و نقاط مرطوب خارج شهر، نواحی سایه‌دار و جاهایی که چهارپایان در آنجا به‌سر می‌برند به‌حالت خودرو می‌روید. از ریشه‌های خزنده آن پا جوش‌هایی در کلیه جهات خارج می‌شود که خود باعث آن می‌گردد که گیاه به‌صورت پایه‌های متعدد در آمده محل رویش خود را به‌کلی فرا می‌گیرد. گزنه، ساقه چهارگوش پوشیده از تار و برگ‌های بیضوی و نوک تیز دندانه‌دار و منتهی به دو استیپول دارد. گل‌های آن به رنگ سبز روشن و واقع بر روی ۲ پایه جداگانه است. از مشخصات پایه ماده آن این است که گل آذین خوشه آن پس از آن‌که گل‌ها، آمیزش یافت و تشکیل میوه آغاز گردید. از حالت ایستاده به وضع خمیده در می‌آید. گزنه اعضای پوشیده از تارهای مخروطی شکل و گزنده دارد و چون پس از لمس کردن محتویات سوزآور غده زیر آن در پوست بدن وارد می‌گردد، ایجاد سوزش و خارش و ناراحتی می‌کند و شاید به‌همین دلیل آن را گزنه نامیده‌اند.
تخم گزنه نرم، ریز و تیره رنگ و مانند تخم كتان است قسمت مورد استفاده این گیاه برگ‌های تازه، ریشه، شیره و دانه آن است.
حالات غیرطبیعی متعددی نیز غالباَ در گزنه به‌وجود می‌آید که خود ظاهری متفاوت به گیاه می‌دهد مانند آن‌که در بین پایه‌های گزنه نمونه‌هایی با دو نوع گل نر و ماده بر روی یک پایه و با انواعی با برگ‌های فراهم دیده می‌شود. از برگ‌های آن برای تغذیه استفاده می‌شود.
[↑] تاریخچه
گزنه گیاهی است كه از دوران پیش از تاریخ نیز وجود داشته و مردم آن زمان از آن برای تغذیه استفاده می‌كردند و از خواص درمانی آن اطلاع داشته‌اند.
جالینوس حكیم كه در قرن دوم میلادی زندگی می‌كرده، آن را برای رفع سرماخوردگی و بیماری دستگاه تنفسی به‌كار می‌برده است.
[↑] ترکیبات شیمیایی
گزنه دارای تانن، لسیتین، اسید فورمیك، نیترات پتاسیم و كلسیم، تركیبات آهن درد، ویتامین ث و نوعی گلوكوزید است كه پوست را قرمز می‌كند از سرشاخه‌های این گیاه ماده قرمز رنگی به‌نام اورتی سین استخراج می‌شود.
گزنه کلروفیل زیاد، ویتامین، مینرال‌ها، آنزیم‌های زیاد، مواد تلخه و مواد دباغی دارد. برگ‌ها غنی از آهن و دو برابر اسفناج و ۵ برابر بیشتر کلسیم دارد و اخیراً ثابت شده که ۶ برابر اسفناج ویتامین دارد.
[↑] ارزش غذایی
در ایتالیا از برگ‌های جوان و بهاره گزنه با نودل غذای خوشمزه‌ای تهیه می‌کنند. در شمال ایران و بعضی شهرها، تهیه آش در بهار متداول است. یکی از سنت‌های قدیمی در استان‌های شمالی ایران به‌ویژه گلستان بخت نوعی آش محلی به‌نام آش گزنه از گیاه گزنه در شب چهارشنبه سوری است که آخرین چهارشنبه سال می‌باشد.
با قرار دادن برگ‌ها در آب گرم خاصیت گزش و سوزنده آن از بین می‌رود. از اسفناج و برگ های جوان گزنه با سیر و پیاز می‌توان برانی خوشمزه تهیه کرد.
[↑] خواص دارویی
مدت‌های طولانی نگاه‌ها به گزنه منفی بوده و محققان به دیده‌ی شک و تردید به این گیاه نگاه می‌کردند. اما امروزه از گزنه در حوزه‌ی سلامتی استفاده‌ی زیادی می‌شود. دانشمندان پیش‌تر فکر می‌کردند علت سوزش گزنه و ماده موثره مهم آن فقط «اسید فرمیک» است اما اکنون فهمیدند مجموعه‌ای از «هیستامین»، «استیل کولین» و مهم‌تر و عجیب‌تر از همه فایو هیدروکسی تریپتامین یعنی سروتونین است که یکی از مهم‌ترین عامل درمانی بیماری‌های اعصاب و روان و افسردگی است. ضمن این که استیل کولین به‌عنوان یک ناقل و میانجی عصبی خود خیلی اهمیت دارد. در واقع گزنه دو ماده مهم مغزی در خود دارد!
چه بسا برای آلزایمز شیزوفرنی رعشه و صرع هم مفید باشد. استیل کولین و سروتونین دو ماده مهم هستند که به‌طور طبیعی در مغر ساخته و مصرف می‌شوند و کمبود آن‌ها پیامدهای روانی دارد. بخصوص سروتونین که کمبود آن موجب وسواس، آشفتگی و کاهش حافظه و بی‌خوابی می‌شود. البته تماس با جنس مخالف و شکلات ترشح سروتونین در مغز را افزایش می‌دهند
این گیاه، به‌واسطه اثرات سوزاننده‌ای که دارد با مکانیسم انحراف محرک‌های عصبی درد را کاهش می‌دهد و ضد درد است. لازم به یادآوری است که تداخلات دارویی هم دارد. از آنجا که اثرات آرامبخشی داروهای آرامبخش، خواب‌آور و ضد اضطراب را افزایش می‌دهد، در مصرف توام با داروهای ضد تشنج ممکن است که منجر به افزایش اثرات آرامبخشی و بروز تشنج گردد.
یکی دیگر از خواص گزنه، این است که برای بیماری های پوستی خوب است. با کمی تحقیق درباره خواص زگیل معلوم شد ضماد گزنه در قدیم یک راه درمانی برای زگیل بوده است.
چون ویروس زگیل از کنه‌ترین ویروس‌هاست و به‌راحتی خود را از دید سیستم ایمنی بدن مخفی می‌کند و این سیستم را فریب می‌دهد. البته همه ویروس‌ها همین‌طور هستند و علم پزشکی هنوز نتوانسته راه مبارزه با ویروس را کشف کند بلکه تنها خود بدن انسان قادر است ویروس را از بین ببرد. اما مشکل این‌جاست که ویروس‌ها بلد هستند چطور خود را مخفی کنند. اگر توسط سیستم ایمنی شناسایی شوند شکار می‌شوند و البته بستگی دارد، چقدر دیر شناخته شوند. به‌دلیل همین خاصیت خود مخفی‌سازی ویروس‌ها، باید به‌نحوی سیستم ایمنی را متوجه زگیل سازخت.
سیستم ایمنی از وجود ویروس زگیل (پاپیلوما) آگاه نیست. گزنه به‌علت ایجاد سوزش و خواص التهابی سیستم ایمنی را بیدار و متوجه آن قسمت می‌کند. سوزش با گزنه در محل زگیل احتمالا هجوم گلبول سفید را به آن قسمت زیاد می‌کند. باید به‌طوری ماده سوزش‌دهنده را به زگیل رساند.
جدای از این موضوع، گزنه احتمالا برای هر بیماری که نیاز به‌تحریک سیستم ایمنی داشته باشد و برای دفع عفونت‌ها خوب است. گزنه حتی برای کچل‌ها و رویش مو خوب است. حتی شاید برای لوپوس و برخی دیگر امراض پوستی خوب باشد. و این‌که چگونه و بر اساس چه مکانیسمی قند خون را پایین می‌آورد هنوز دقیقا مشخص نیست.
[↑] کشت، داشت و برداشت
پرورش گزنه از طریق کاشتن دانه در طول شیارهایی در آغار بهار انجام می‌گیرد و یا آن‌که از طریق کاشتن قطعات سوش‌دار اقدام به این کار می‌شود. در حالت اخیر، قطعات مذکور را در امتداد خطوطی به فواصل ۴٠ سانتی‌متر از یکدیگر به‌نحوی می‌کارند که هر پایه گیاه از دیگری معادل ١۵ تا ۲٠ سانتی‌متر فاصله داشته باشد.
زمین زراعتی باید سبک و دارای رطوبت کافی باشد. وجین‌کاری، خارج کردن علف‌های هرز از مزرعه و انجام عملیات اصلاحی ضروری است.
پس از رشد کامل گیاه، ساقه هوایی آن‌ها را درو می‌کنند و بلافاصله به‌کارخانه جهت مصارف تهیه کلروفیل و غیره حمل می‌نمایند در هر سال نیز می‌توان دو بار اقدام به‌جمع‌آوری ساقه گیاه نمود، برگ‌های جوان گزنه به مصارف تغذیه مشابه اسفناج می‌رسد. گل آذین آن نیز که بعد از ظاهرشدن گل ولی قبل از رسیدن میوه چیده می‌شود، و به‌صورت له شده و مخلوط با تخم مرغ آب پز جهت تغذیه جوجه پرندگان در پرورش طیور مورد استفاده قرار می‌گیرد.
[↑] فرآورده‌های گزنه
برای تهیه کلروفیل، برگ پایه‌های وحشی یا پرورش‌یافته گزنه دو پایه را در سایه در گرمای معتدل خشک می‌نمایند تا بر اثر تابش خورشید، رنگ سبز برگ، کاهش پیدا نکند برگ‌های خشک‌شده را بعداَ بسته‌بندی و به مراکز تولید کلروفیل می‌فرستند برگ تازه گرنه دارای ۵،١ درصد کلروفیل خالص است ولی برگ‌های خشک‌شده آن تا ۵،٧ درصد از این ماده تولید می‌کند در صنعت از کلروفیل برای رنگ‌کردن صابون روغن‌ها و همچنین مواد عطری مختلف نیز استفاده به‌عمل می‌آید. در ضمن، از برگ اسفناج هم استخراج کلروفیل صورت می‌گیرد.
[٣]
[۴]
[۵]
[٦]
[٧]
[٨]
[۹]
[۱٠]
[۱۱]
[۱٢]
[۱٣]
[۱۴]
[۱۵]
[۱٦]
[۱٧]
[۱٨]
[۱۹]
[٢٠]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط … برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]-
[٢]-
[٣]-
[۴]-
[۵]-
[٦]-
[٧]-
[٨]-
[۹]-
[۱٠]-
[۱۱]-
[۱٢]-
[۱٣]-
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]-
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
