- گياه‌شناسی
- تاریخچه
- ترکیبات شیمیایی
- ارزش غذایی
- خواص دارویی
- کشت، داشت و برداشت
- فرآورده‌های تره تیزک
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
[گیاهان] [سبزیجات]
تره تیزک یا شاهی[۱] و یا تره تندک[٢] (به انگلیسی: Garden Cress؛ به آلمانی: Gartenkresse) با نام علمی «لپیدیوم ساتیوم»[۴] (Lepidium sativum)، گیاهی است از خانوادۀ «چلیپاییان»[٣] که بومی مدیترانه شرقی[۵] (اروپا و یا شاید غرب آسیا[٦]) است. به بذر آن سپندان گویند[٧].
[↑] گياه‌شناسی
از لحاظ طبقه‌بندی علمی کارل لینه، گیاه‌شناس و پزشک سوئدی، تره تیزک از فرمانروی «گیاهان»[٨]، از «دولپه‌ای‌های نو»[۹] و «رزیدها»[۱٠] که یک گروه وابسته به «گیاهان گلدار»[۱۱] هستند، از راسته‌ی «کلم‌سانان»، از تیره‌ی «شب‌بویان»، از سرده‌ی «لپیدیوم» (Lepidium) و از گونه‌ی «لپیدیوم ساتیوم» است[۱٢].
تره تیزک گیاهی یک ساله به ارتفاع ٢٠ تا ٣٠ سانتی‌متر است[۱٣] که با فرا رسیدن بهار در دسترس قرار می‌گیرد و به‌عنوان غذا و دارو مصرف می‌شود[۱۴]. این گیاه که دارای نشاسته و روغن است[۱۵] و برای روش هیدروپونیک (رشد و نمو گیاه در آب) نیز مناسب است[۱٦]. برگ‌های بدون کرک و بدون دندانه آن به مصرف تغذیه انسان می‌رسد که مزه‌ای تند و تیز دارد[۱٧].
تره تیزک از گیاهانی است که ضمن پرورش دانه‌اش به‌نواحی مجاور انتقال یافته تدریجاً طی مدت کوتاهی به‌فواصل دور از منطقه نفوذ می‌کند. برگ و ساقه آن رنگ سبز روشن دارد. گل‌هایش صورتی روشن یا سفید است. میوه‌اش بیضوی مدور به‌طول ۵ تا ٦ میلی‌متر و به‌عرض ٣ تا ۴ میلی‌متر و به‌طور محسوس بال‌دار است برگ و ساقه جوان آن در حالت تازه طعم تند و مطبوع شبیه «بولاغ اوتی» دارد. تخم آن ريز و قرمز و كمی دراز است. تكثير تره تيزک از طريق كاشت بذر آن به‌محض برطرف‌شدن سرمای زمستان آغاز و در تمام طول فصل بهار در هوای آزاد می‌توان به فواصل زمانی برداشت‌های متناوب كاشت[۱٨]. نوع خودروی آن کنار چشمه‌ها، برگه‌ها و یا جوی‌هایی که آب آن‌ها تمیز است می‌روید[۱۹].
این گیاه در نواحی مختلف ایران پرورش می‌یابد[٢٠]، از جمله حوزۀ انتشار جغرافیایی آن در این کشور، مناطق شمالی، شمال غربی، جنوبی، سواحل خلیج فارس، جنوب شرقی و بخش مرکزی است[٢۱].
[↑] تاریخچه
این گیاه بومی اروپا و شاید غرب آسیاست و سابقه کشت آن به دو هزار سال پیش می‌رسد.
[↑] ترکیبات شیمیایی
از نظر تركيبات شيميای، وجود اسانس روغنی فرار در تره تیزک تأييد شده است و افزون بر این، این گياه حاوی «گلوكوزيد گلوكوتروپئولين» و همچنین، دارای «گلوكوزيدی» به‌نام «تروپئولوزيد» است. از نظر ويتامين‌ها نيز تره تیزک غنی از ويتامين‌های آ (A)، ب (B)، ث (C)، ای (E)، اسید فولیک، کلسیم و آهن می‌باشد. در هر صد گرم قسمت قابل خوردن خام و تازه تره تيزك مواد زير وجود دارد: آب ۴،٨٩ درصد، پروتئین ٦،۲ درصد، چربی ٠،٧ درصد، هیدرات‌های كربن ۵،۵ درصد، كلسیم ٨١ میلی‌گرم، فسفر ٧٦ میلی‌گرم، آهن ١،٣ میلی‌گرم، آهن ٣،١ میلی‌گرم، سدیم ١۴ میلی‌گرم، پتاسیم ٦٠٦ میلی‌گرم، ویتامین A ٩٣٣ میلی‌گرم، ... و اسانس روغنی فرار حدود ٠،۱۱۵ درصد.
اسانس روغنی تره تیزك خاصیت فعالیت «اوئستروژن» (تحریك جنسی در زنان) دارد. تخم تره تیزك دربر دارندۀ حدود ۵،٢۵ درصد روغن نیم‌خشك است. لعاب تخم تره تیزك از نظر خواص جانشین صمغ عربی و كتیرا است
[↑] ارزش غذایی
تره تیزک، یک نوع سبزی‌خوردن است که به‌صورت خام و گاهی پخته مصرف می‌شود.
[↑] خواص دارویی
تره تیزک یا شاهی سرشار از املاح معدنی و مانع از رشد سلول‌های سرطانی است و از این گیاه در موارد آسم و سرفه و بواسیرهای خونی استفاده می‌شود
این نوع سبزی به داشتن مقادیر زیادی ویتامین «ث» (C) معروف است و از دیرباز برای مداوای سرماخوردگی کاربرد داشته است.
در پزشکی امروزی به‌سبب وجود مواد معدنی گوناگون و فراوان در این گیاه، آن را دارای خاصیت قوی ضد اسکوربوت، اشتهاآور، مُدرّ، تصفیه‌کنندۀ خون و مفید در درمان آنژین صدری می‌دانند.
[↑] کشت، داشت و برداشت
تره تیزک گیاهی خوراکی است که به‌سبب عطر و طعم تندِ مطبوعش، در سطح وسیعی در مزارع سبزیِ بسیاری از کشورهای جهان کشت می‌شود. این گیاه را خیلی راحت می‌توان کاشت و خیلی راحت و سریع آماده برداشت می‌شود.
این گیاه را در گلخانه‌ها زیر شیشه یا در باغ‌هایی که دارای زمین سست بوده ولی خاک آن چندان پوسیده نباشد، می‌کارند. در گلخانه بذر را از آبان تا اردیبهشت و در مزرعه بذر را عملاَ در تمام طول سال با فاصله ١۴ روز یکبار پشت سر هم می‌کارند.
در هر متر مربع جهت کشت گلخانه ٨٠ تا ١۲٠ گرم بذر را در جعبه‌های پلاستیکی به‌صورت کرتی می‌کارند ولی در مزرعه بذرها را به‌صورت ردیفی با عرض ١٠ تا ٣٠ سانتی‌متر کشت می‌نمایند (برای هر صد متر مربع ١۲ تا ٨٠ گرم بذر) جهت تقویت زمین از مواد معدنی که به‌سادگی در آب حل می‌شوند، استفاده می‌کنند. در ضمن احتیاجی به کودهای معدنی نمی‌باشد. کشت گلخانه‌ای و مزرعه‌ای را باید دایماً از علف هرز پاک کرده و محصول را مرطوب نگهداشت. حرارت ابتدایی گلخانه ۴ تا ٦ درجه سانتی‌گراد است که به‌تدریج به ١٠ تا ١۲ درجه سانتی‌گراد افزایش می‌یابد. برای دفع علف‌های هرز در پیش کشت محصول را با دورینول (Devrinol) در هر هکتار ۵،١ کیلوگرم سمپاشی می‌کنند.
برداشت محصول از اواسط فروردین تا آبان‌ماه می‌باشد. نهال‌های جوان را به‌محض این‌که به اندازه ۵ تا ٦ سانتی‌متر رشد می‌کنند، در گلخانه ١٠ تا ۲٠ روز در مزرعه ٦ تا ٨ هفته پس از بذر افشانی برداشت می‌کنند. از هر صد مترمربع زمین در هر چین ۵٠ تا ٦٠ کیلوگرم محصول تازه برداشت می‌شود. حرارت خشک‌کردن شاهی برای استفاده در صنایع غذایی نباید بیش از ۴٠ تا ۵٠ درجه سانتی‌گراد باشد.
[↑] فرآورده‌های تره تیزک
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط دانیال مهدی برشتۀ تحرير درآمده است.
[↑] پيوست‌ها
پيوست ۱:
پيوست ٢:
پيوست ۳:
پيوست ۴:
پيوست ۵:
پيوست ۶:
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- نگار نادری، تره تیزک یا تَرْتیزک و شاهی نیز یاد کرده است. (نادری، نگار، تره تیزک، دانشنامۀ جهان اسلام، ج ٧)
[٢]- در ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد، با سرواژۀ «شاهی»، به‌نام‌های «تره تیزک» یا «تره تندک» نیز یاد شده است.
[٣]- «چلیپائیان» (Cruciferae) یا «شلغم»، نام تیره‌ای از گیاهان است که این تیره را «شَب‌بویان» (Brassicaceae) یا «کَلَمیان» نیز نامیده‌اند. سردهٔ «کلمی‌ها» (Brassica) از این تیره است.
[۴]- «لپیدیوم ساتیوم» (Lepidium sativum)، نام علمی گیاهی خوراکی از تیرۀ چلیپاییان است که در افغانستان «تره تیزک» و در ایران «شاهی» نیز نامیده می‌شود.در منابع عربی دورۀ اسلامی برای انواع تره تیزک نام‌های مشترک گوناگونی به‌کار رفته است، از جمله: حُرْف، رَشاد، حَبّالرشاد، ثُفّأ (اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، ج ٣، ص ۱٣۹؛ ابوریحان بیرونی، ص ٢۱٢). نام سریانی آن، «مَقْلیاثا» (ابن‌سینا، ج ٣، کتاب پنجم ، ص ۲٣٣٩؛ ابن بیطار، ج ۲، ص ١۵) و معرّب نام یونانی آن، «قردمون» (دیوسکوریدس، ش ١۵۵، ص ۲١۲؛ ابوریحان بیرونی، همانجا) است. در منابع فارسی، نام‌های «شاهتره»، «سپندان»، «شب خیزک» و «جَرْجیر» نیز به‌کار رفته است (حکیم مؤمن، ص ٧١؛ انصاری شیرازی، ص ١۲١؛ عقیلی علوی شیرازی، ص ٣۴٩)، در منابع پزشکی فارسی ظاهراً نخستین‌بار حکیم مؤمن در «تحفة المؤمنین» («تحفة حکیم مؤمن» تألیف در ١٠٨٠) جرجیر را به‌معنای «تره تیزک» به‌کار برده (همانجا) که سبب خلط دو گیاه «جرجیر» (مَنْداب) و «تره تیزک» در منابع بعدی شده است (مثلاً عقیلی علوی شیرازی، سدۀ سیزدهم، ص ٣٠۲، قس ص ٣۴٩-٣۵١، مقالة «حُرف»؛ در بارۀ زمان و نحوة کاشت و نگهداری آن در قدیم رجوع کنید به «الفلاحة النبطیة» تألیف یا ترجمة (؟) ابن وحشیه، سدۀ چهارم، ج ۲، ص ٧٩۴ و ابن عوّام ، سدة ششم، ج ۲، ص ۲۴٨). - (نادری، نگار، تره تیزک، دانشنامۀ جهان اسلام، ج ٧)[۵]- خواص شاهی یا تره تیزک، سایت تبیان
[٦]- آشنایی با خواص تره تیزک یا شاهی، روزنامۀ همشهری (همشهری آنلاین): شنبه ۱۹ فروردین ۱٣۹۱
[٧]-
[٨]- گیاهان (Plant یا Plantae)، گروه بزرگی از گونه‌های زندگی هستند و شامل موجودات زندهٔ آشنایی چون درختان، علف، بوته، سبزه، درخت مو، سرخس، خزه و خزه دریایی می‌شوند.
[۹]- دولَپه‌ای‌ها (Magnoliopsida) یکی از رده‌های گیاهی هستند. در نوعی طبقه‌بندی قدیمی‌تر گیاه‌شناسی (رده‌بندی طبیعی) گیاهان گلدار دولپه‌ای را به سه گروه بی‌گلبرگان، جداگلبرگان و پیوسته‌گلبرگان تقسیم می‌کردند.
[۱٠]- رزیدها (Rosids) اعضای کلاد (از ریشۀ یونانی کلادوس به‌معنای شاخه) بزرگی از گیاهان گلدار هستند که حاوی حدود ۷۰٬۰۰۰ گونه (زیست‌شناسی) است. بیش از یک چهارم از همه گیاهان گلدار عضو این کلاد هستند و به ۱۲ تا ۲۰ راسته (زیست‌شناسی) تقسیم می‌شود، به‌نوبه خود این راسته‌ها نیز، باهم در حدود ۱۴۰ تیره (زیست‌شناسی) را شامل می‌شوند.
[۱۱]- گیاهان گلدار (با نام علمی Magnoliophyta)پرتنوع‌ترین خانواده گیاهان است. گیاهان گلدار و gymnosperms تنها خانوداه گیاهان هسته‌دارند.
[۱٢]- اقتباس از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
[۱٣]- طول بوته شاهی شاید به ٣٠ تا ۵٠ سانتی‌متر هم برسد.
[۱۴]-
[۱۵]-
[۱٦]-
[۱٧]-
[۱٨]-
[۱۹]-
[٢٠]- آشنایی با خواص تره تیزک یا شاهی، روزنامۀ همشهری (همشهری آنلاین): شنبه ۱۹ فروردین ۱٣۹۱
[٢۱]- نادری، نگار، تره تیزک، دانشنامۀ جهان اسلام، ج ٧
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[↑] پيوند به بیرون
□ [1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20]
