فهرست مندرجاتکیهانشناسی
كهكشان‌ها و خوشه‌ها
- كهكشان‌های كوازار یا ستاره‌نماها
- خوشه‌های كهكشانی، گروه محلی، اَبَرخوشه‌ها
- فضای تهی
- يادداشت‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
[قبل] [بعد]
كهكشان‌ها ساختارهایی سترگ با كرانی مشخص اند كه از ستارگان، بازمانده شبه ستارگان، ماده تاریك، گازها و گرد و غبار میان ستاره‌ای كه با نیروهای گرانشی گرد آمده‌اند، شكل گرفته‌اند. در كیهان بیش از یكصد میلیارد كهكشان وجود دارد. همانند ستارگان، كهكشان‌ها نیز از دید اندازه و ریخت، دارای [شکل‌های] گوناگونی هستند. یك كهكشان معمولی حدود یكصد میلیارد ستاره را شامل می‌شود. برخی از كهكشان‌ها شامل تعداد بسیار كمتری ستاره می‌شود و كوچك‌ترین كهكشان‌ها موسوم به كهكشان‌های كوتوله، كمتر از یك تا ده میلیون ستاره دارند. كهكشان راه شیری، یك كهكشان بزرگ با قطر یكصد هزار سال نوری شامل دویست تا چهارصد میلیارد ستاره است. كهكشان‌های بزرگتر تا هزار میلیارد ستاره را در بر می‌گیرند.
ریخت كهكشان‌ها بر اساس رده‌بندی ستاره‌شناس آمریكایی، ادوین‌هابل، طبقه‌بندی می‌شود. برخی كهكشان‌ها ریختی ناهنجار دارند و به كهكشان‌های نامنظم معروف هستند. ریخت ناپذیری آن‌ها شاید به‌دلیل كشش گرانشی كهكشان‌های همسایه‌شان باشد كه باعث می‌شود در ساختارشان بازوهای مشخص نداشته باشند. كهكشان‌های نامنظم هیچ‌گونه آراستگی یا ساختار مشخصی ندارند. حدود بیست درصد كهكشان‌های كیهان از این‌گونه هستند. آن‌ها دارای جرم بیشتری از كهكشان‌های دیگر بوده و بیشتر ستاره‌های موجود در آن‌ها درخشان و كوتاه عمر هستند.
كهكشان‌های مارپیچ‌گونه دیگری از كهكشان‌هاست كه اگر از بالا به آن‌ها نگاه كنیم، یك صفحه دایره‌ای خواهیم دید كه با بازوهایی مارپیچ ادامه پیدا كرده است. جوان‌ترین ستاره‌های كهكشان‌های مارپیچ در بازوهای كم‌توده یافت می‌شوند و ستاره‌های پیر بیشتر در هسته انباشت قرار دارند. بازوهای كهكشان مارپیچ دارای غبار و گاز فراوانی است كه ستاره‌های تازه‌ای را می‌سازد. كهكشان‌های مارپیچ خود به دو گونه كهكشان مارپیچ عادی و كهكشان مارپی میله‌ای تقسیم می‌شود. دو بازیو كهكشان مارپیچ عادی بی‌واسطه از هسته كهكشان پیچش را آغاز كرده است، حال آن كه كهكشان مارپیچ میله‌ای، دو بازو نخست مستقیم از مركز كهكشان بیرون آمده و سپس پیچیدن می‌آغازد. كهكشان‌های مارپیچ از زیباترین توده‌های آسمانی هستند. از روبرو به فرفره‌ای در فضا و از پهلو به بشقاب پرنده‌هایی نورانی می‌مانند. راه شیری و كهكشان همسایه آن، آندرومدا هر دو از گونه مارپیچ هستند. منظومه خورشیدی در یكی از بازوهای مارپیچ راه شیری و در منطقه‌ای موسوم به منطقه زیست‌پذیر كهكشان واقع شده است.
برخی دیگر بیضی شكل هستند و به كهكشان‌های بیضوی یا بیضی معروفند. این‌ها ریخت‌هنجار كهكشان‌های جهان است. اگر از بالا به این جور كهكشان‌ها نگاه كنیم. یكی بیضی دیده خواهد شد. ناهمگون با كهكشان‌های دیگر كه نوری آبی از ستاره‌های فروزان و كم عمر بازتاب می‌دهند، كهكشان‌های بیضوی زرد رنگ به‌نظر می‌رسند. علت این امر توقف ساخت ستاره در این كهشكان‌ها است و در نتیجه كمابیش تمام نورشان از ستارگان غول سرخ كه دارای طول عمر زیادی هستند بوجود می‌آید. هفتاد تا هشتاد درصد كهكشان‌های شناخته شده در دسته كهكشان‌های بیضوی شكل و كهكشان‌های مارپیچ قرار می‌گیرند.
همه كهكشان‌ها امواج رادیویی گسیل می‌كنند. اما برخی گسیلنده‌های بسیار قوی‌ای هستند كه صدها هزار برابر بیش از كهكشان‌های معمولی امواج رادیویی به فضا پراكنده می‌كنند. به این‌گونه از كهكشان‌ها، كهكشان‌های رادیویی گفته می‌شود. انرژی رادیویی یك كهكشان رادیویی خیلی انباشته‌تر از انرژی كهكشان‌های دیگر است. از هر یك میلیون كهكشان، تنها یكی از آن‌ها یك كهكشان رادیویی است.
گروهی دیر مقدار بسیار بزرگی انرژی از ناحیه مركزی خود كه هسته نامیده می‌شود گسیل می‌كنند، از این رو به آن‌ها كهكشان‌های فعال گفته شده است. بیشتر كهكشان‌ها چنان دور هستند كه ستارگان در آن‌ها صورت گنگ و ناآشكار دیده می‌شوند.
[↑] كهكشان‌های كوازار یا ستاره‌نماها
تماشایی‌ترین كهشكان‌ها، كوازارها یا ستاره‌نماها (اختروش) هستند. شاید ستاره‌نماها هسته پویای كهكشان‌های دور دست باشند. آن‌ها درخشان‌ترین، دروترین و پرشتاب‌ترین اجرام شناخته شده در عالم هستند و با وجود آن كه پرنورتر از آن‌ها هستند. ستاره نماه، تنها به‌اندازه منظومه خورشیدی هستند.در همسنگی با گستره كهكشان راه شیری كه یكصدهزار سال نوری پهنا دارد، كوازارها پهنه‌ای به‌اندازه چند روز یا هفته نوری را تشكیل می‌دهند. نور برخی از آن‌ها درازایی در حدود ده میلیارد سال نوری می‌پیماید تا به ما برسد. ستاره‌نماها دورترین اجرامی هستند که در كیهان می‌توان دید. با این وجود به دلیل گسیل تابش بسیار شدیدشان، در تلسكوپ بسیار نورانی و همچون ستاره دیده می‌شوند و باز به همین دلیل آن‌ها را چشمه‌های رادیویی شبه ستاره‌ای یا ستاره‌نما می‌نامند. برای شناسایی چنین اجرام دوری نیاز به تابش بسیار زیاد نور آن‌ها است. تابش انرژی برخی ستاره‌نماها حدود یكصد برابر پرتو كهكشان‌های بزرگ است. بیشتر ستاره شناسان بر این باورند كه چشمهنیروی سترگ ستاره‌نماها، سیاه‌چاله‌ای بزرگ و بی‌اندازه پرجرم واقع در مركز آن است. این سیاه‌چاله با فروخوردن ستاره‌ها و مواد كهكشان پیرامونش، انرژی بسیار زیادی تولید می‌كند. با گسترش جهان، ستاره‌نماها كه در كرانه پایانی آنی قرار دارند، شتابان از زمین دور می‌شوند. دورترین ستاره‌نماهای دیده شده، حدود دوازده میلیارد سال نوری از زمین دور می‌شوند. دورترین ستاه‌نماهای دیده شده، حدود دوازده میلیارد سال نوری از زمین فاصله دارند. به‌دلیل گذشت زمان بسیار تا رسیدن نور ستاره‌نماها به زمین، این كهكشان‌ها توانایی شناخت جهان را در نخستین مراحل شكل‌گیری به ستاره‌شناسان می‌دهد. گمان می‌رود كه ستاره‌نما گامی از روندی باشند كه بسیاری از كهكشان‌ها، در آغاز پیدایش خود پیموده‌اند. همچنین گمان می‌رود كه در مركز راه شیری، سیاه‌چاله‌ای بزرگ وجود دارد كه ممكن است روزی یك ستاره‌نما بوده باشد.
[↑] خوشه‌های كهكشانی، گروه محلی، اَبَرخوشه‌ها
بیشتر كهكشان‌ها به‌دلیل گرانش به سوی یكدیگر كشیده می‌شوند. همچنین این نیروی گرانش آن‌ها را در كنار یكدیگر نگاه می‌دارد. راه شیری و آندرومدا و كهكشان مثلثی به همراه حدود سی كهكشان كوچكتر كه به دور این سه كهكشان می‌چرخند، مجموعه‌ای كهكشانی با عنوان گروه محلی را با ریختی نامنظم شكل داده‌اند. گروه محلی بخشی از یك خوشه كهكشانی است.در حالی كه بیشتر كهكشان‌ها در گروه‌های كوچكی قرار دارند، درحدود ده درصد از كهكشان‌ها در كیهان، بخشی از مجموعه‌هایی بزرگتر به اسم خوشه كهكشانی هستند. خوشه‌های كهكشانی ممكن است شامل صدها یا هزاران كهكشان باشد. تا به حال در حدود ده هزار خوشه كهكشانی توسط ستاره شناسان شناسایی و رصد شده است. خوشه‌های كهكشانی به دو گونه منظم و نامنظم دیده شده‌اند. خوشه‌های نامنظم می‌تواند از چند كهكشان یا از چندین هزار كهكشان و از گونه‌های مختلف تشكیل شده باشد. خوشه‌های منظم از كما بیش كروی را به وجود آورده‌اند. بیشتر این كهكشان‌ها نیز بیضوی هستند. حتی در چنین گروه به‌هم فشرده‌ای، كهكشان‌ها از یكدیگر صدها هزار سال نوری فاصله دارند. گروه محلی كهكشان راه شیری، هموند یا عضو خوشه كوچكی، پیكر پذیرفته از سی كهكشان است. در این گروه كهكشان راه شیری و كهكشان آندرومدا بزرگ‌ترین كهكشان‌ها بوده و بیشترین جرم را دارا هستند. پس از این دو، بزرگ‌ترین كهكشان این گروه، كهكشان مارپیچی M33 یا كهكشان مثلثی و ابرماژلانی بزرگ است. اعضای دیگر گروه، كهكشان‌های كوچك كم نور بیضوی و كهكشان‌های نامنظم هستند.
خوشه‌های همسایه نیز مجموعه و ساختاری بسیار بزرگ تر معروف به اَبَرخوشه كهكشانی را تشكیل می‌دهند. خوشه سنبله یا خوشه دوشیزه، عضو اَبَر خوشه دوشیزه است.
[↑] فضای تهی
پهنه گسترده‌ای از فضا وجود دارد كه به فضای تهی معروف است و كمابیش از كهكشان در این پهنه خبری نیتس. درك ستاره شناسان از این پهنه‌های میان كهكشانی گنگ است. ممكن است حركت كهكشان‌ها به‌سوی یكدیگر به دلیل گرانش و برای شكل دادن خوشه‌ها، یا اَبَرخوشه‌ها، یا اَبَرخوشه‌ها و یا امواج ضربه‌ای انفجار یك اَبَرنواَختر بسیار هنگفت، چرایی رانده شدن و یا نبودن ماده در این پهنه‌های گسترده تهی در فضا باشد. این امكان نیز وجود دارد كه این پهنه‌ها به‌راستی تهی نبوده و پر از كهكشان‌هایی چنان كم نور باشند كه دیدن‌شان برای ما ناممكن است.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط الهه محمدی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- كهكشان‌ها و خوشه‌ها، سایت اینترنتی راسخون
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ سایت اینترنتی راسخون، به نقل از: ماهنامه دانشمند، شمارۀ ۵٦۵
