فهرست مندرجاتداعش و تولد سوم القاعده در منطقه
[قبل] [بعد]
سازمان جهادی – سلفی القاعده برای اولین‌بار بعد از جنگ افغانستان توسط مجموعه‌ای از چریک‌های عرب به‌رهبری اسامه بن لادن متولد شد. تولد دوم القاعده بعد از اشغال عراق توسط امریکا و به‌رهبری ابومصعب زرقاوی صورت گرفت اما تولد سوم سازمان القاعده بعد از شکل‌گیری دگرگونی‌های سیاسی جهان عرب موسوم به «بهار عربی» و متوقف شدن آن در جنگ خونین سوریه، پا به عرصه وجود نهاد. با گذر از این سه مرحله زمانی در شکل و ایدئولوژی القاعده تغییراتی ملموسی به‌وقوع پیوست و اکنون گرایش به «دولت اسلامی عراق و شام» با نام مختصر داعش فراتر از خطابه‌ها و تفسیرهای ایمن ظواهری و نسل اول القاعده رفته است. این شاخه جدید خشن‌تر و بی‌رحم‌تر از هم شکلی‌های سابق خود است حتی خشن‌تر از ابومصعب زرقاوی و گروه منسوب به‌وی در سال ۲۰۰۶ است.
اولین ظهور جدی داعش با طغیان شاخه عراقی آن به‌رهبری «ابوبکر بغدادی» بر دستورات ایمن ظواهری رئیس فعلی القاعده نمایان شد. بر طبق ادعای وزارت کشور عراق نام اصلی ابوبکر بغدادی «ابراهیم عواد ابراهیم» است که مسؤولیت عضوگیری برای القاعده را سابقاً به‌عهده داشت. برخی از گزارش‌ها حکایت از آن دارند که در سال ۲۰۰۶، بغدادی و چند نفر دیگر از اعضای القاعده در کنار مرز سوریه مورد هجوم یک حمله موشکی از سوی جنگنده‌های امریکایی قرار گرفتند اما هیچ‌وقت جسد بغدادی در میان کشته‌های آن حمله یافت نشد. بعد از کشته‌شدن بن لادن، بغدادی به‌عنوان یکی از شدیدترین مدافعان انتقام خون رهبر القاعده ظاهر شد و رهبری یک سلسله عملیات انتحاری در عراق را به‌عهده گرفت. عملیاتی که بیشتر مناطق شیعه‌نشین را هدف قرار می‌داد و تلفات جانی بسیاری را به‌همراه داشت. اما فراتر از این جنگ سوریه زمینه مناسبی برای حضور و فعالیت‌های بغدادی و گروه وی فراهم ساخت و سازماندهی آن‌ها شکل پیشرفته‌ای به‌خود گرفت.
در ۹ آوریل ۲۰۱۳ ابوبکر بغدادی به‌نام شاخه عراقی القاعده بیانیه‌ای صادر کرد و گروه جهادی «جبهه النصره» را به مجموعه تحت امر خود ضمیمه کرد. این اقدام هم رهبران جبهه النصره و هم رهبری مرکزی القاعده را خوش نیامد. از این‌رو یک روز بعد از بیانیه بغدادی، در تاریخ ۱۰ آوریل ۲۰۱۳ محمد جولانی فرمانده جبهه النصره در سوریه با صدور بیانیه‌ای متضاد، انضمام گروه خود به داعش عراق را تکذیب کرد و به ایمن ظواهری برادر بزرگ القاعده اعلام وفاداری کرد. از زمان صدور این بیانیه تا ۹ ژوئن ۲۰۱۳، ایمن ظواهری تلاش کرد میان ابوبکر بغدادی و محمد جولانی فضای آشتی و مصالحه حاکم کند اما با شکست این تلاش‌ها، رهبر القاعده دو مجموعه بغدادی و جولانی را منفصل از هم اعلام کرد که ارتباط خود را به‌طور مجزا با مرکز حفظ می‌کنند.
نگرش بغدادی به‌شیوه و کارکرد سازمان القاعده او را متفاوت از رهیافت‌های ایمن ظواهری قرار می‌دهد. ریشه چنین تفاوتی به‌زمان ابومصعب زرقاوی و ارتباط او با سازمان مادر در سال ۲۰۰۵ بر می‌گردد. ایدئولوژی سازمان القاعده در سال ۱۹۹۸ بر مبنای بنیان یک جبهه اسلامی جهانی برای جهاد با «صلیبی»ها شکل گرفته بود. سپس موضوع جهاد بر علیه امریکا به‌عنوان کشور حامی رژیم‌های استبدادی عربی از یک سو، و اسرائیل از سوی دیگر به آن اضافه شد. همچنین ایدئولوژی القاعده برای شیوه اداره بلاد اسلامی بر اساس جاری کردن احکام شریعت و برپایی خلافت اسلامی است. اما بنیان فکری ابومصعب زرقاوی و سپس داعش به جلوگیری از نفوذ ایران در منطقه و ایستادگی در برابر «طرح بازگشت صفویه به عراق» اولویت داد. صف‌بندی سنی–شیعی مهم‌ترین رکن فکری داعش است و انگیزه آن‌ها برای انتقام و رویارویی با این عنوان به پیش می‌رود. این رویکرد با گرایش القاعده برای حفظ منافع جغرافیای سیاسی خود با ایران در تضاد است. از نظر ظواهری ستیز با جمهوری اسلامی اولویت سازمان القاعده در حال حاضر به‌حساب نمی‌آید، در حالی‌که داعش وجود خود را بر مبنای چنین ستیزی بنا کرده است.
از سوی دیگر ایمن ظواهری با اعلام زودهنگام دولت اسلامی عراق و شام به‌دلیل فضای سیاسی حاکم بر منطقه و همچنین نارسایی ابزارهای تحقق چنین دولتی، مخالف است. در زمان اسامه بن لادن این اختلافات به‌خاطر شخصیت کاریزماتیک وی، زیاد مجال ظهور نمی‌یافت، اما در زمان ظواهری ابعاد مخالفت‌ها گسترده شد.
زرقاوی بعد از اشغال عراق توسط امریکا با حفظ روابط خود با بن لادن توانست شبکه هواداران خود را در عراق و اردن گسترش دهد. در سپتامبر ۲۰۰۳ جماعت توحید و جهاد را تأسیس کرد و با اعلام بیعت با رهبر القاعده در اکتبر ۲۰۰۴ ، گروه جهادی القاعده در سرزمین بین‌النهرین را بنیان گذاشت. با کشته‌شدن زرقاوی در ژوئن ۲۰۰۶، دولت اسلامی عراق در اکتبر همان‌سال توسط ابوعمر بغدادی پا به‌عرصه وجود گذاشت که نام اصلی وی «حامد داود زاوی» بود.ابوعمر بغدادی به‌همراه وزیر جنگ دولت اسلامی خود خوانده خود ابوحمزه مهاجر در آوریل ۲۰۱۰ کشته شدند. یک ماه بعد ابوبکر بغدادی رهبری دولت اسلامی عراق را به‌عهده گرفت و با افزودن نام شام بر آن، داعش متولد شد.
در دوره ابوبکر بغدادی داعش توسعه قابل توجهی پیدا کرد و با پیوستن تعدادی از ژنرال‌های سابق ارتش صدام حسین مانند محمد ندا جبوری معروف به‌راعی و سمیر عبد محمد معروف به حجی بکر، تشکیلات نظامی داعش ستون‌های محکمی یافت و از نظر تاکتیک و استراتزی کارکرد بهتری به‌دست آورد. با این تحول داعش توانست مساحت وسیعی از استان الانبار عراق و استان رقه سوریه را به‌تصرف خود درآورد.
جنگ‌های داعش در ژانویه ۲۰۱۴ ابعاد جدیدی پیدا کرد. این سازمان چریکی خشن نه فقط بر علیه دولت مالکی و بشار اسد اعلان جهاد کرده است، بلکه به‌جنگ با تشکل‌های اسلامی دیگر پرداخت که با احکام سیطره آن مخالفت می‌کردند. از این تاریخ داعش نیروهای جبهه النصره، جیش مجاهدین، جبهه اسلامی و جبهه ثوار سوریه را تکفیر کرد و به‌نبرد با آن‌ها پرداخت. ارتش آزاد سوریه و گروه‌های دفاع محلی را نیز قبلاً در لیست تکفیر خود قرار داده بود. حمله داعش به‌مهم‌ترین نیروهای مسلح مخالف بشار اسد، فلسفه وجودی این تشکل را زیر سؤال برد و خیلی از تحلیل‌گران منطقه آن را دست پرورده سازمان‌های اطلاعاتی ایران و سوریه قلمداد کردند.
تعداد کل جنگجویان داعش به ۱۵ هزار نفر می‌رسد که در مساحتی نزدیک به ۷۰۰ هزار کیلومتر مربع پراکنده شده‌اند. بیشتر درآمدهای آن‌ها از طریق مالیات بر مناطق تحت نفوذ خود و اعانه‌های جمع‌آوری شده در کشورهای منطقه به‌دست می‌آید. همچنین گروه داعش با تسلط بر چاه‌های نفت و گاز منطقه دیرالزور سوریه، بر بخش قابل توجهی از درآمدهای این منطقه دست یافت. در یک اقدام درآمدزای دیگر داعش سرزمین‌های زراعی استان حسکه سوریه را به تصرف خود درآورده و از درآمدهای آن بهره می‌برد. یک کار درآمدزای دیگر این گروه که بیشتر به آدم‌ربایی شبیه است، اسیر کردن افراد متمول و سپس آزادی آن‌ها در برابر گرفتن فدیه است.
[↑] فرضیه‌های احتمالی برای حل بحران عراق
با در نظر گرفتن بازیگران داخل عراق، کشورهای منطقه و جهان می‌توان فرضیه‌های احتمالی زیر را برای حل بحران فعلی عراق در نظر گرفت:
۱- راه حل امنیتی – نظامی:
براساس این فرضیه نوری مالکی با کمک ایران و امریکا و بسیج نیروهای شیعه به‌وسیله فتواهای جهاد مرجعیت شیعه و همکاری بخش اندکی از سنی‌ها، بتواند نیروهای داعش و شوراهای عشایری قیام‌کننده بر ضد وی را سرکوب کند و شهرهای از دست‌رفته را بازگرداند. شخص مالکی و ایران در دو جناح تندرو و عمل‌گرا خواهان عملی ساختن این سناریو هستند. و اگر چه جناح‌های سیاسی متخاصم در ایران بر سر مسایل دیگر با هم اختلاف شدید دارند اما در موضوع برخورد با بحران عراق به‌توافق نظر رسیده‌اند. حسن روحانی در موضع‌گیری رسمی خود در قبال بحران عراق علناً خواهان همکاری با آمریکا در این باره شد. در این راستا نه فقط انتقادی بر تمایل رئیس جمهور ایران برای همکاری با آمریکا وارد نشد، بلکه خبرگزاری فارس خبر از کمک‌های انسانی امریکا به‌آوارگان عراقی منتشر کرد.
۲- راه حل سیاسی:
گروه‌های عراقی مخالف نوری مالکی، کشورهای عربی و اتحادیه اروپا بر این گزینه اصرار می‌کنند و آمریکا آن را منوط به‌توافق رهبران سیاسی عراق کرده است. این فرضیه می‌تواند به‌پایان کار نوری مالکی در عراق بیانجامد از این‌رو جمهوری اسلامی به‌شدت با آن مخالفت می‌کند. روزنامه کیهان بر توانایی مالکی در درهم کوبیدن چریک‌های مسلح اصرار می‌کند و دستگاه تبلیغاتی ایران بر مشروعیت مالکی به‌عنوان رهبر گروه پیروز در انتخابات پارلمانی اخیر مانور می‌دهد و در پی ساختن پایگاه مردمی برای نخست‌وزیر فعلی عراق از طریق نشان دادن صف‌های طولانی داوطلبان برای حضور در جنگ علیه داعش هستند. ایران تلاش می‌کند هرگونه تمایل حل بحران به‌سوی رهیافت سیاسی را خنثی کند.
۳- جنگ داخلی:
اگر مالکی به‌تنهایی نتواند از عهده مبارزه با قیام گسترده در استان‌های سنی‌نشین بر بیاید، آنگاه دخالت مستقیم ایران برای خواباندن اعتراضات عشایر، تمرد شهرها و حملات چریک‌های داعش اجتناب‌ناپذیر می‌شود. با ورود مستقیم ایران به جنگ عراق، بازیگران دیگر منطقه ممکن است در این جنگ وارد شوند و اوضاع پیچیده تر و خطرناک‌تر از اوضاع فعلی خواهد شد.
یک فرضیه احتمالی برای حل بحران عراق این است که حمایت‌کنندگان دو طرف نزاع در عراق یعنی ایران و عربستان سعودی به‌پای میز مذاکره بنشینند و مشکلات فی مابین را حل کنند. این گزینه در حال حاضر به‌خاطر تضاد شدید منافع و دور بودن خواسته‌های دو طرف دعوا از یکدیگر محتمل به‌نظر نمی‌رسد اگر چه ممکن است رایزنی‌هایی در این زمینه صورت بگیرد.[۱]
[↑] يادداشت‌ها
يادداشت ۱: اين مقاله برای دانشنامهی آريانا توسط مهدیزاده کابلی ارسال شده است.
[↑] پی‌نوشت‌ها
[۱]- حسن هاشمیان، داعش و تولد سوم القاعده در منطقه، وب‌سایت فارسی بی بی سی (بخش جهانی): سه‌شنبه ۱٧ ژوئن ٢٠۱۴ - ٢٧ خرداد ۱٣۹٣
[↑] جُستارهای وابسته
□
□
□
[↑] سرچشمه‌ها
□ وب‌سایت فارسی بی بی سی (بخش جهانی)
