 |
|
عبدالحق بیتاب
فهرست مندرجات
- زندگی‌نامه
- نمونه‌ی شعر
- آثار
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
شاعران افغانستان شاعران زبان دری
صوفی عبدالحق بیتاب (زاده‌ی ۱٢٦۵ خ - درگذشته‌ی ۱٣۴٧ خ)، ملقب به ملک‌الشعرا، ادیب متصوف و شاعر غزلسرای افغانستان در قرن بیستم میلادی و استاد دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه کابل بود.
| ▲ | زندگی‌نامه |
 |
عبدالحق بیتاب، به‌سال ۱٣٠٦ هجری قمری (۱٢٦۵ خورشیدی) در قصاب کوچه، در جوار مسجد پل‌خشتی کابل زاده شد و همان‌جا پرورش یافت. پدرش عبدالاحد خان عطار بود و بیتاب هنوز بیش از هشت سال نداشت که پدرش درگذشت و سرپرستی او را دایی‌هایش ملا عبدالغفور آخندزاده و ملا عبدالله خان مرشد بر عهده گرفتند. بیتاب، فنون ادب و بلاغت و عربی، علوم عقلی اسلامی و هیئت را، ابتدا در خانواده و سپس نزد استادان شهر کابل فرا گرفت، و خود از سی سالگی به تدریس ادب فارسی دری در مدارس کابل (دبیرستان‌های حبیبیه، غازی، استقلال، ملالی و دارلمعلمین کابل) پرداخت و سپس فنون ادبی، بدیع، عروض و قافیه، معانی و بیان، دستور زبان و اصول عرفان و تصوف را در دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه کابل درس می‌گفت. وی در خانه‌ی خود نیز همواره پاسخگویی پرسش‌های ادب‌پژوهان بود. بسیاری از چهره‌های ادبی معاصر افغانستان، از شاگردان بیتاب به‌شمار می‌روند.
بیتاب، در شعر و شاعری، خود را شاگرد قاری عبداللّه می‌دانست و از اثر تربیت او در تهذیب ذوق ادبی و شاعری خود، با افتخار بسیار، یاد می‌کرد و بدان می‌بالید، چندان‌که بارها بر زبان رانده بود که «اگر قاری نمی‌بود، بیتاب، بیتاب نبود.» وی در انواع شعر از غزل، قصیده، مرثیه، قطعه، مثنوی، مخمس و مسدس طبع‌آزمایی کرده، اما به غزل بیش از دیگر انواع شعر تمایل داشته است. از شعرای سبک هندی، کلیم همدانی، سلیم تهرانی، طالب آملی، صائب تبریزی، و به‌ویژه عبدالقادر بیدل و از شعرای سبک عراقی سعدی و حافظ را بیشتر می‌پسندید، اما خود به سبک هندی شعر می‌سرود. شعر او ساده و روان و عبارات سخنش کوتاه و جامع است و از صنایع بدیعی، ایهام را خوش‌تر داشت. وی خود گفته است که بنابر موقع کابل که میان هند و خراسان نهاده است، غزلش میان سبک هندی و خراسانی است. در اشعار بیتاب نام‌ها و اصطلاحات روزمره‌ی فراوانی راه یافته است که می‌تواند نشانه‌ی توجه شاعر به مردم زمانه‌اش باشد.
غزلیات بیتاب را بالغ بر سه هزار بیت دانسته‌اند؛ و این شمار، با توجه به عمر دراز بیتاب و اشتغال او به شعر و شاعری، نشان می‌دهد که به کثرت شعر علاقه‌مند نبوده و آوردن مضامین تازه برایش اهمیت بیشتری داشته است.
وی پس از قاری عبداللّه، در سال ۱٣٣۱ خورشیدی، به پیشنهاد وزارت معارف، از محمدظاهرشاه لقب ملک‌الشعرایی یافت.
بیتاب، در مذهب حنفی بود و در تصوف از طریقه‌ی نقشبندیه پیروی می‌کرد. گفته می‌شود، در طریقت، مرید و شاگرد شاه‌محمدغوث لودین، از مشایخ نقشبندیه‌ی مجددّیه‌ی هرات، بود. زندگی پارسایانه‌ای داشت، در گوشه‌گیری روزگار به‌سر می‌برد و هرگز پای از کابل بیرون ننهاد.
او در کنار تدریس، پنج سال از زندگی خود را در ترجمه و تفسیر قرآن گذراند و بر چاپ آن نظارت دقیق و مستقیم داشت. یکی از افتخارات بیتاب دریافت «نشان درجه دوم معارف» و «مدال رشتین»، به پاس خدمات فرهنگی او بوده است.
عبدالحق بیتاب، در سال ۱٣۴۴ خورشیدی، از سوی شاه، به‌عنوان سناتور در مجلس سنا (مشرانو جرگه) انتصاب شد و سرانجام، در ٢٠ اسفند ۱٣۴٧، در هشتاد و دو سالگی در کابل درگذشت.
| ▲ | نمونه‌ی شعر |
غزل زیر را صوفى عبدالحق بيتاب، هنگامى سروده است كه پس از درگذشت ملك‌الشعرا قاری عبدالله، لقب ملک‌الشعرایی را بر اساس فرمان محمدظاهرشاه، پادشاه آن‌زمان افغانستان، دریافت کرد:
آنچه مى‌بايست دارى از عطاى كردگار
اهل عِرفانت ز فيض خويش مملو كرده‌اند
كابل و غزنين و بلخ و هم هرات و قندهار
حاذق و ناظم، ظهير و عاجز، افغانِ شهيد
كاهى و مهجور و واصل، طرزىِ شوكت‌مدار
| ▲ | آثار |
آثار منثور و منظوم استاد عبدالحق بیتاب متنوع است و دیوان اشعار، متون ادبی و کتاب‌های درسی در خصوص تصوف و عرفان، دستورزبان و ... را دربرمی‌گیرد. به‌نوشته‌ی سرور مولایی، آثار او بیشتر در زمینه‌ی ادب پارسی و ادب عربی و منطق و بعضی رشته‌های فرهنگ اسلامی است. در این میان می‌توان از آثار او به کتاب‌های زیر اشاره کرد:
-
□ دیوان بیتاب، کابل - ۱٣٣٠ خورشیدی
□ علم بدیع، کابل - ۱٣٣٠ خورشیدی
□ گفتار روان در علم بیان، کابل - ۱٣٣٢ و ۱٣۴٦ خورشیدی
□ علم معانی، کابل - ۱٣٣٢ و ۱٣۴٧ خورشیدی
□ دستور زبان فارسی، کابل - ۱٣٣٣ خورشیدی
□ مفتاح‌الغموض در قافیه و عروض، کابل - ۱٣٣٣ و ۱٣۴٧ خورشیدی
□ ترجمه‌ی مبادی علم منطق، از طه‌حسین، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی صریری در مبادی نحو عربی، از صریری ابوالحسن علی قندوزی، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی علم منطق، از عبده خیرالدین، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی ایساغوجی، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
□ ترجمه‌ی انشای مقالات، از محمود عابدین، مصطفی السقا و علی السباعی، کابل - ۱٣٣۵ خورشیدی
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
شرح حال عبدالحق بیتاب از زبان خودش
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
در دایرةالمعارف آریانا آمده است: «عبدالحق بیتاب (صوفی)، از مشاهیر شعرای غزلسرای افغانستان در قرن بیستم بود.» (دایرةالمعارف آریانا، ج ۵، ص ۹٠۵)
همان‌جا، ج ۵، ص ۹٠۵؛ مولایی، محمدسرور، دانشنامه جهان اسلام، ج ۵، به نقل از: خسته، صص ٧۱، ٧٣؛ حنیف بلخی ، ص ۱٦٨.
همان‌جاها.
دانشنامهی ادب فارسی: ادب فارسی در افغانستان، ج ٣، ص ۱۹٠؛ و نیز: دانشنامه جهان اسلام، ج ۵، به نقل از: خسته، ص ٧۱؛ مولایی، ص ۱۱٧۵؛ ژوبل، ص ۵۹. با این تفاوت که در دانشنامهی جهان اسلام، به‌جای دایی‌ها، عموها ذکر شده است. البته ظاهراً هر دو روایت اشتباه است. چون‌که در دایرةالمعارف آریانا آمده: «بیتاب هنوز هشت سال داشت که والد خویش را از دست داد و تربیه‌ی موصوف الیه به مامایش عبدالغفور آخندزاده و ملا عبدالله‌خان مرشد تعلق گرفت.» در این روایت نسبت بیتاب با ملا عبدالله‌خان مرشد مشخص نیست. اما او خود در شرح حالش، این دو را مامای خود خطاب می‌کند.
همان‌جا، به نقل از: خسته، ص ٧۱.
همان‌جا، به نقل از: ژوبل؛ حنیف بلخی، همان‌جاها؛ خسته، ص ٧٢
همان‌جا، به نقل از: خسته، ص ٧٣.
دایرةالمعارف آریانا، ج ۵، ص ۹٠۵
دانشنامهی ادب فارسی: ادب فارسی در افغانستان، ج ٣، ص ۱۹٠
دانشنامه جهان اسلام، خسته، ص ٧٣
همان‌جا، به نقل از: خسته، ص ٧٣؛ ژوبل، همان‌جا.
دانشنامهی ادب فارسی: ادب فارسی در افغانستان، ج ٣، ص ۱۹٠
همان‌جا
دایرةالمعارف آریانا، ج ۵، ص ۹٠۵
دانشنامه جهان اسلام، پیشین، حنیف بلخی، ص ۱٦۹؛ مولایی، همان‌جا.
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□ آریانا دایرةالمعارف (جلد پنجم)، کابل: از انجمن دایرةالمعارف افغانستان، مطبعه دولتی کابل - ۱٣۴٨ خ.
□ مولایی، محمدسرور، مدخل بیتاب، عبدالحق، دانشنامهی جهان اسلام (جلد پنجم)، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ ۱٣۹٢ خ
□ دانشنامهی ادب فارسی (جلد سوم) ادب فارسی در افغانستان، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی دانشنامه: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، چاپ اول - ۱٣٧٨ خ.
□ مولایی، محمدسرور، «درگذشت دو چهره‌ی ادب فارسی»، سخن، دوره‌ی هجدهم، شماره‌ی ۱۱-۱٢، فروردین ۱٣۴٨ خ، صص ۱۱٧۵-۱۱٧٦.
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ افغانستان‌شناسی │ چهره‌های ادبی افغانستان │ شاعران افغانستان
