 |
|
سکه‌شناسی
فهرست مندرجات
- واژه‌شناسی
- پیشینه‌ی تاریخی
- دانش سکه‌شناسی
- يادداشت‌ها
- پيوست‌ها
- پی‌نوشت‌ها
- جُستارهای وابسته
- سرچشمه‌ها
- پيوند به بيرون
باستان‌شناسی سکه
سکه‌شناسی (به انگلیسی: Numismatics، با تلفظ آمریکایی: Numismatics)، یکی از شاخه‌های دانش باستان‌شناسی و تاریخ است که شاهد زنده‌ای از تمدن دنیای قدیم و ملل مختلف است و در روشن شدن گوشه‌های تاریک تاریخ نقش ارزنده‌ای داشته است.
با این حال، سکه‌شناسی از دانش‌های مکمل مطالعات تاریخی به‌شمار می‌رود که کاربرد آن حداقل از حدود صد سال گذشته مورد تأیید پژوهشگران باستان‌شناس، تاریخ‌دانان، تاریخ‌نگاران هنر و دانش‌های مرتبط دیگر بوده است. سکه‌ها به‌دلیل مقاومت فلز به‌کار رفته در آن‌ها، در برابر تغییرات دما و رطوبت، با تغییرات کم و در بسیاری موارد با کیفیت عالی باقی می‌مانند. اطلاعات موجود در سکه‌ها، از جمله نقوش، خطوط، عبارات، شعارها، نمادها و روند تغییر در علائم آن‌ها در مطالعات باستان‌شناخت‌ی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی بسیار اهمیت دارند.
| ▲ | واژه‌شناسی |
واژه‌ی انگلیسی Numismatics به‌معنای «سکه‌شناسی»، نخستین‌بار در سال ۱٨٢۹ میلادی، برگرفته از صفت numismatic، به‌معنای «از سکه‌ها» (of coins) می‌باشد که در سال ۱٧۹٢ میلادی از واژه‌ی فرانسوی numismatiques به وام گرفته شده است. این واژه خود، ریشه در واژه‌ی لاتین numismatis دارد که حالت اضافه (genitive) واژه‌ی «نومیسما» (numisma) است. صورت nomisma این واژه، به‌معنای «سکه» است. Nomisma شکل لاتین واژه یونانی νόμισμα (nomisma) به‌معنای «سکه‌ی متداول» (current coin) است، که از واژه νομίζω (nomizō) سرچشمه گرفته است.
نکته‌ی جالب، کاربرد واژه‌ی برگرفته از معادل لاتین سکه‌شناسی یا نومیسما در زبان عربی است که قدیمی‌ترین نشانه‌های آن در کتاب «قاموس» یا «قاموس المحیط»، اثر شیخ ابوطاهر فیروزآبادی، ادیب و لغت‌شناس (٧٢۹-٨۱٧ هـ.ق) ایرانی دیده می‌شود. او در این کتاب از واژه‌ی «النُّمِّیُّ» با عنوان وزنه و سکه‌ی سربی یا مسین یاد می‌کند.
| ▲ | پیشینه‌ی تاریخی |
بنا بر روایت هرودوت، نخستین تاریخ‌نگار یونانی، لیدی‌ها اولین مردمانی بودند که به‌ضرب سکه پرداختند. وفور طلا و نقره در پادشاهی لیدیه، سبب اختراع سکه در این سرزمین شد. از این‌رو، نظر بیش‌تر پژوهشگران بر این است که سکه ابتدا در کشور لیدیه در آسیای صغیر (در غرب آناتولی، واقع در ترکیه کنونی) ضرب شده است و چگونگی پیدایش آن به این‌صورت بوده است که ساکنان قدیم آن‌جا، در دادوستد به‌طریق پایاپای عمل می‌کردند و گاهی از اشیای چون صدف، قطعات چرم و چوب به‌عنوان نشانهای از قیمت استفاده می‌نمودند. به‌تدریج این اشیا جای خود را به‌قطعات فلزی و سلاح جنگی داد و چون اشیای فلزی بیش‌تر مورد قبول بود و در همه‌جا مردم از آن استقبال می‌کردند به این فکر افتادند که میله‌ها و حلقه‌های آهنین، مفرغی، نقره‌ای و طلا را به‌وزن و اندازه‌های مختلف به‌کار برند و استفاده از آن به‌حدی رونق یافت که در قرن هفتم پیش از میلاد در زمان اولین پادشاه لیدیه به‌نام گیگس (Gyges)، احتمالاً بازرگانان مهاجر Mycenae اولین سکه‌ها را ضرب کردند. این سکه‌ها دارای شکل شبیه لوبیای بزرگ و از یک‌طرف صاف و از طرف دیگر، دارای خطوط منظی بودند. پادشاهان لیدیه رفته‌رفته به اهمیت سکه پی بردند و ضرب آن‌ها را در تحت فرمان خود گرفتند و شکل روی سکه را اصلاح کردند. به‌نحوی‌که در زمان کرزوس (Croesus) (۵٦۱-۵۴٦ پیش از میلاد) آخرین پادشاه لیدی که مغلوب کوروش کبیر، نخستین شاهنشاه هخامنشی گردید، روی سکه اشکال زیبایی داشتند اما هنوز هم در پشت سکه شکلی را منقوش نمی‌کردند. نخستین سکه‌های این دوره، از جنس فلزی به‌نام الکتروم (Electrum، یعنی آلیاژی از طلا و نقره) بود و بعدها از طلا و نقره به‌طور جداگانه ضرب می‌شدند. متداول‌ترین شکل روی سکه در این زمان سر شیر و گاو مهاجم را در مقابل هم نشان می‌دهد.
سکه‌ی الکتروم از سده‌ی ششم پیش از میلاد در لیدیه.
با این حال، پیشینه‌ی دانش سکه‌شناسی نیز به‌عصر باستان باز می‌گردد و نشانه‌های آن‌را می‌توان در روم و حدود قرن اول میلادی، بررسی کرد. سوئتونیوس ترانکوئیلوس، مورخ رومی (٦۹-۱٢٢ میلادی) می‌نویسد که ژولیوس سزار، امپراتور روم (٢٧ پیش از میلاد - ۱۴ میلادی) سکه‌های قدیمی را در جشن‌ها هدیه می‌داد.
یکی از قدیم‌ترین محققان مسلمان که به معرفی سکه و ویژگی‌های آن می‌پردازد، ابن‌خلدون (زاده‌ی ۷۳۲ هجری قمری / ۱۳۳۲ میلادی - درگذشته‌ی ۸۰۸ هجری قمری / ۱۴۰٦ میلادی)، تاریخ‌نگار، جامعه‌شناس و مردم‌شناس تونسی است. وی در معرفی زیور و نشانهای ویژه‌ی پادشاه و سلطان پس از درفش و سریر، از سکه یاد می‌کند و به‌طور مفصل در این مورد سخن می‌گوید.
از حدود قرن چهاردهم میلادی، اسنادی مرتبط با مطالعه و گردآوری سکه‌ها در دست است. در سال ۱۳۵۵ میلادی فرانچسکو پترارکا (Francesco Petrarca) (زاده‌ی ۲۰ ژوئیه ۱۳۰۴ میلادی - درگذشته‌ی ۱۹ ژوئیه ۱۳۷۴ میلادی)، ادیب و شاعر ایتالیایی، که برخی او را پدر علوم انسانی می‌نامند، نخستین گردآورنده‌ی سکه‌های قدیمی در دوره‌ی رنسانس شناخته می‌شود که مجموعه‌ای از سکه‌ها را به شارل چهارم (Charles IV) (۱۳۱٦-۱۳۷۸ میلادی)، امپراتوری مقدس روم، تقدیم کرد.
در قرن شانزدهم میلادی، کمی پس از ابداع صنعت چاپ توسط گوتنبرگ، گیوم بوده (Guillaume Budé)، اندیشمند قرن پانزدهم میلادی اهل فرانسه، نخستین اثر مکتوب درباره‌ی وزن سکه‌های رومی را با عنوان De Asse et Partibus eius (اساس و اجزای آن) تألیف کرد آندره فول‌ویوو (Andrea Fulvio) (۱۴٧٠-۱۵٢٧ میلادی)، اندیشمند ایتالیایی علوم انسانی نیز با تدوین کتاب Illustrium Imagines (تصاویر کتاب) با استفاده از تصاویر سکه‌ها، به بررسی تاریخ باستان پرداخت. در این دوران و در سراسر دوره‌ی رنسانس، گردآوری سکه از سرگرمی‌های متداول اشراف و نجبای اروپا، از جمله ژان دوک دو بری (Jean duc de Berry)، از اشراف‌زادگان فرانسوی، ماکسیمیلیان اول (Maximilian I) (زاده‌ی ۲۲ مارس ۱۴۵۹ میلادی - درگذشته‌ی ۱۲ ژانویه ۱۵۱۹ میلادی)، پادشاه آلمان و ماتیاس کوروینوس (Matthias Corvinus) (زاده‌ی ۲۳ فوریه‌ی ۱۴۴۳ میلادی - درگذشته‌ی ۶ آوریل ۱۴۹۰ میلادی)، پادشاه مجارستان، به‌شمار می‌رفت و به سرگرمی پادشاهان (Hobby of Kings) معروف بود. در دوران حکمرانی لوئی چهاردهم (Louis XIV de France) (زاده‌ی ۵ سپتامبر ۱٦۳۸ - درگذشته‌ی ۱ سپتامبر ۱۷۱۵ میلادی)، پل لوکاس (Paul Lucas) (۱٦٦۴-۱٧۳٧ میلادی)، تاجر و گردآورنده‌ی آثار قدیمی و تاریخی مأمور شد مجموعه‌ای از سکه‌های اقوام مختلف را گردآوری کند؛ بنابراین، به‌عقیده‌ی برخی محققان سکه‌شناس، این نخستین گام در حوزه‌ی سکه‌شناسی به مفهوم واقعی بود. حدود دویست سال بعد، در اواخر قرن نوزدهم، ارنست بابلون (Ernest Babelon) (۱٨۵۴-۱۹٢۴ میلادی)، از جمله نخستین محققانی بود که در مورد سکه‌ها آثاری تدوین و فهرست سکه‌های کتابخانه‌ی ملی پاریس را تنظیم کرد.
هم‌چنین در قرن نوزدهم میلادی، مؤسسات و انجمن‌های متمرکز بر مطالعات سکه‌شناختی، در اروپا و ایالات متحده‌ی آمریکا تأسیس شدند؛ از جمله انجمن سلطنتی سکه‌شناسی (Royal Numismatic Society) در بریتانیا (۱٨۳٧ میلادی) و انجمن سکه‌شناسی آمریکا (American Numismatic Society) در ایالات متحده‌ی آمریکا (۱٨۵٨ میلادی). انتشار مجله از نخستین فعالیت‌های این دو انجمن بود که تا امروز نیز ادامه دارد. به‌مرور با تأسیس چنین انجمن‌ها و مؤسساتی، مطالعات سکه‌شناسی به دانشی مستند و مکمل مطالعات باستان‌شناسی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی تبدیل شد.
| ▲ | دانش سکه‌شناسی |
سکه‌شناسی دانش مطالعه یا گردآوری پول شامل سکه، پول کاغذی، ژتون و دیگر ابزارهای دادوستد است. مطالعات سکه‌شناختی نمونه‌ی درخور توجهی از کاربرد مطالعات بین‌رشته‌ای به‌شمار می‌رود و بخشی از مطالعات در حوزه‌ی نشانه‌شناسی، زبان‌شناسی، گاه‌شماری، جغرافی، شیمی و فیزیک نیز به‌عنوان دانش مرتبط و مکمل سکه‌شناسی مورد توجه قرار گرفته است. سکه‌ها به‌دلیل مقاومت فلز به‌کاررفته در آن‌ها، کمتر از دیگر آثار باستانی و تاریخی در برابر تغییرات دما و رطوبت تغییر می‌کنند و در بسیاری موارد با کیفیت عالی باقی می‌مانند، از این‌رو اطلاعات نقش‌بسته بر سکه‌ها در بازشناسی تاریخ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نقش مهمی ایفا می‌کنند و یکی از منابع مهم در مطالعات تاریخی به‌شمار می‌روند. گاه برخی برای سرگرمی، به مطالعه‌ی سکه‌ها و ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازند.
سکه‌شناسی مانند سایر شاخه‌های باستان‌شناسی، منحصر به شناسایی رشته‌ی مشخصی نیست. سکه‌ی هر دوره، نماینده‌ی عادات و آداب و خط و زبان و هنر و مذهب و تمدن و ارتقا و انحطاط وضع اجتماعی و ثروت و یا ورشکستگی و ارتباطات تجارتی ملت و کشوری است. در واقع، منبع اطلاعات صحیح و دقیق از دنیای قدیم تا امروز، یعنی از دورانی است که سکه به‌وجود آمده است... و از جمله مراجع و منابع حائز اهمیت محقق در بررسی و تحقیقات برخی از شاخه‌های علوم انسانی به‌شمار می‌رود. سکه‌شناسی فواید تاریخی زیر را شامل است:
۱- با بررسی و و پژوهش سکه‌های ادوار تاریخی می‌توان به سیر تحولات و تغییرات ساختار سیاسی آن دوران پی برد و با وضعیت اقتصادی و سیاست‌های پولی هر دوره آشنا شد.
٢- مشاهده و تحقیق پیرامون تصاویر، خطوط و علایم و نشان‌هایی منقش بر سکه‌ها و نحوه‌ی ضرب آن‌ها، آشنایی با سبک هنری و گونه‌های خطاطی و خوش‌نویسی، آشنایی با عقاید مذهبی و و سنتی و موقعیت ضرب سکه در جوامع مختلف را به دنبال خواهد داشت.
٣- با تکیه بر اطلاعات موجود مانند محل و سال ضرب روی سکه‌ها، می‌توان به توالی تاریخی سلسله‌های مختلف، خاصه آنان که در منابع کمتر به آن‌ها اشاره شده است، دست‌یافت و برخی اشتباهات موجود در این امر را تصحیح کرد.
[▲] يادداشت‌ها
[▲] پيوست‌ها
...
[▲] پی‌نوشت‌ها
...
[▲] جُستارهای وابسته
□
□
□
[▲] سرچشمه‌ها
□
□
□
□
[▲] پيوند به بیرون
□ [۱ ٢ ٣ ۴ ۵ ٦ ٧ ٨ ٩ ۱٠ ۱۱ ۱٢ ۱٣ ۱۴ ۱۵ ۱٦ ۱٧ ۱٨ ۱۹ ٢٠]
رده‌ها: │ ...
